Πριν από λίγες μέρες ο CEO του Facebook, Μαρκ Ζούκερμπεργκ, κατά την διάρκεια μίας παρουσίασης κατά την ετήσια εκδήλωση «Facebook Connect» ανακοίνωσε το rebranding της εταιρίας σε «Meta».
Ταυτόχρονα, παρουσίασε το όραμα του για την δημιουργία του «Μetaverse», μίας πλατφόρμας εικονικής πραγματικότητας η οποία φιλοδοξεί να διαλύσει για πάντα τα όρια μεταξύ υλικής πραγματικότητας και ψηφιακού κόσμου. Ένα περιβάλλον όπου το avatar μας, δηλαδή μία φιγούρα η οποία θα εκφράζει τον εαυτό μας, θα αλληλεπιδρά με τα avatars των άλλων ανθρώπων. Σε αυτό το περιβάλλον θα εργαζόμαστε, θα κοινωνικοποιούμαστε, θα ερωτευόμαστε, θα πραγματοποιούμε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό από τις δραστηριότητές μας. Και είναι μάλλον αναπόφευκτο μετά από όλα αυτά να μην περάσει από το μυαλό η σκέψη ότι το μέλλον που ονειρεύεται ο Ζούκεμπεργκ αρχίζει να παρουσιάζει επικίνδυνα πολλές ομοιότητες με τις πιο δυστοπικές στιγμές που έχει περιγράψει η ανθρώπινη φαντασία.
Από τον Τζωρτζ Όργουελ μέχρι τον Στίβεν Κινγκ και από το Blade Runner μέχρι το Matrix, κάθε εποχή έχει τον δικό της τρόπο να φανταστεί την δυστοπία με βάση τα δικά της ιδιαίτερα ερεθίσματα και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Επίσης δεν είναι τυχαίο ότι η δυστοπική σκέψη ακμάζει πάντα σε εποχές που η προοπτική της ουτοπίας φαίνεται να απομακρύνεται. «Είναι πιο εύκολο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου, παρά το τέλος του καπιταλισμού» έχει πει σε ανύποπτο χρόνο ο Σλαβόι Ζίζεκ. Μόνο που συνήθως την τέχνη δεν την ενδιαφέρει να περιγράψει την πορεία προς την δυστοπία αλλά να δημιουργήσει το σύμπαν της.
Η πρώτη σεκάνς του Μετρόπολις (1929), του κλασικού εξπρεσιονιστικού αριστουργήματος του Φριτζ Λανγκ μας εισάγει απευθείας στον κόσμο των μηχανών που συντηρούν την ομώνυμη πόλη, με τους εργάτες να περιμένουν πίσω από κάγκελα για να αλλάξουν βάρδια. Στην δημοφιλή σειρά video games Fallout η δράση ξεκινάει όταν ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα φέρνει το τέλος του κόσμου όπως τον γνωρίζουμε. Η πραγματική ζωή όμως δεν είναι ταινία για να την ενδιαφέρει να περάσει μηνύματα η να φωτίσει πτυχές που την ενδιαφέρουν. Όσοι λοιπόν θα έχουν την ατυχία να βιώσουν τον κόσμο τους να αλλάζει δραματικά θα πρέπει υποχρεωτικά να ζήσουν με αυτό τους το τραύμα.
Πριν από έναν χρόνο κυκλοφόρησε στο Netflix ένα ντοκιμαντέρ (Social Dilemma, 2020) το οποίο αν και δεν μας είπε απαραίτητα κάτι το οποίο δεν ξέραμε ήδη για τον τρόπο που λειτουργούν τα social media, μας έδωσε την περίεργη αίσθηση να ακούσουμε αυτές τις άβολες αλήθειες από πρώην κορυφαία στελέχη των κολοσσών που τα δημιούργησαν. Όταν ήρθαν τα social media στην ζωή μας έφεραν μαζί τους την υπόσχεση ότι πλέον οι άνθρωποι θα είναι πιο κοντά από οποιαδήποτε άλλη στιγμή της ιστορίας τους. Σήμερα, 15 χρόνια μετά περίπου, και ενώ έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας, είναι κοινός τόπος σε όλο τον κόσμο πως μόνος σκοπός τους είναι η παραγωγή κέρδους μέσα από τον ολοένα και διευρυμένο χρόνο που αφιερώνουμε σε αυτά. Γι’ αυτό και κάθε καινούργιο χαρακτηριστικό που εισαγάγουν αποσκοπεί να βελτιστοποιήσει την εξάρτησή μας. Όπως τονίζει εύστοχα και το εν λόγω ντοκιμαντέρ «Υπάρχουν μόνο δύο βιομηχανίες που αποκαλούν τους πελάτες τους ως ‘χρήστες’. Τα παράνομα ναρκωτικά και το software». Το metaverse έρχεται πλέον και συμβολικά να σημάνει ότι το πεδίο του πραγματικού έχει περάσει από τον υλικό κόσμο στον ψηφιακό. Η ίδια η ζωή θα είναι μια διαρκής προσομοίωση. Δεν έχει ξαναϋπάρξει άλλη φορά που η ζωή υπάχθηκε με τόσο ολοκληρωτικό τρόπο στο κεφάλαιο.
Για να ξαναγυρίσουμε όμως στην προηγούμενη συζήτηση για την δυστοπία, τα ερωτήματα δεν μπορούν ποτέ να είναι τόσο απλά. Σε έναν κόσμο που μαστίζεται από τις συνεχόμενες κρίσεις του καπιταλισμού, πολέμους, πανδημίες και την κλιματική αλλαγή που δημιουργεί διαρκώς νέα δεδομένα, είμαστε πράγματι σίγουροι ότι ο παράδεισος είναι ένα μέρος στην Γη; Αν ο κόσμος του Μαρκ Ζουκενμπεργκ μας τρομάζει, μπορούμε να απαντήσουμε με την ίδια βεβαιότητα ότι δεν θα θέλαμε να ζήσουμε το τέλος της ιστορίας στον πολύχρωμο και μελαγχολικό ψηφιακό κόσμο του San Junipero (spoiler alert), στον οποίο πηγαίνουν οι άνθρωποι λίγο πριν τον φυσικό τους θάνατο για να ζήσουν στην αιωνιότητα. Η αναφορά είναι προφανώς για το ομώνυμο επεισόδιο του Black Mirror, της σειράς που ταυτίστηκε περισσότερο από κάθε άλλη με τις συνέπειες της τεχνολογίας στις ζωές μας, το οποίο και της χάρισε δύο βραβεία Emmy.
Τα ερωτήματα αυτά όμως καλώς ή κακώς δεν είναι ακόμα στο σύνολό τους στην ημερήσια διάταξη. Γιατί προς το παρόν ακόμα προέχει να αναμετρηθούμε με το πώς θα ζήσουμε διαφορετικά στον δικό μας υλικό κόσμο. Παρά το ότι δεν είναι πάντα εμφανές, η δυστοπική σκέψη σε τελική ανάλυση, εμπεριέχει μια βαθιά αισιοδοξία στον πυρήνα της: Ότι ο κόσμος ο οποίος περιγράφει δεν είναι απαραίτητα το προδιαγεγραμμένο μας μέλλον αλλά μία δυνατότητα η οποία και μπορεί να αποφευχθεί. Και εδώ αρχίζει η συζήτηση για την ουτοπία.